آموزش تواشیح خوانی

به راستی تواشیح به چه معناست و این هنر زیبای قرآنی که ظرفیت بالایی برای جذب مردم به قرآن و فعالیت‌های قرآنی دارد چه زمانی وارد ایران شده است؟
تواشیح، گونه‌ای آواز دینی است که موضوعات اشعار آن یا دعا است و یا در مدح و نعت پیامبر اسلام(ص) و اهل‌بیت پیامبر(ع) هستند. زبان آن معمولاً عربی است و اغلب بدون همراهی ساز موسیقی است. تواشیح دارای تک‌خوان است و گروهی وی را همراهی می‌کنند که به آنان «بطانه» می‌گویند. این آواز دینی مملو از هنرهای زیبای تنغیمی است و عموماً آهنگین است. تواشیح خود دارای اسلوب و روش‌های خاصی است که آن را از «اناشید»، «مدائح»، «ابتهال»، «مناجات»، «دعا»، «قوالی»، «مولودخوانی» و «مداحی» متمایز می‌کند.
تاریخچه تواشیح و ابتهال‌خوانی در ایران چندان دیرپا نیست و شاید از اوایل انقلاب با تلاش‌های مرحوم «ایرج قیم» که از اساتید فن بودند و در مصر تحصیل کرده بودند، وارد ایران شد. اصالت تواشیح منطبق بر ملودی‌ و سبک‌های ایرانی است و شاید برای بسیاری جالب باشد که بیش از ۹۰ درصد دستگاه‌ها و ملودی‌هایی که در عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد، ایرانی هستند.
هم‌سطح بودن صدای اعضا؛ اولین شرط شکل‌گیری گروه تواشیح
غلامرضا شاه‌‌میوه، استاد علم قرائت قرآن است که کتاب‌های متعددی در مورد علم تلاوت قرآن کریم به تألیف درآورده است. وی در سال ۱۳۶۵ گروه تواشیح «کوثر» اصفهان را با جمعی دیگر از قاریان اصفهانی تشکیل داد و خود رهبری این گروه را نیز برعهده دارد. اولین سؤالی که از این استاد علم قرائت قرآن کریم پرسیده شد در مورد ملزومات تشکیل یکی گروه تواشیح بود؟ وی چند شرط را برای تشکیل یک گروه تواشیح مطرح کرد؛ «اولین شرط لازم برای تشکیل یک گروه تواشیح برخورداری از صدای مناسب و قوی است، یعنی اعضای گروه باید از حداقل‌های امکانات صوتی برای کار تواشیح برخوردار باشند؛ لذا اگر صدایی ضعیف و یا هم‌سطح با سایر اعضای گروه نباشد ممکن است به کار گروه ضربه بزند. بنابر این اگر افرادی قصد تشکیل یک گروه تواشیح را دارند باید در ابتدا صداهایی هم سطح داشته باشند و این قضیه را بیش از هر چیز دیگر مورد توجه قرار دهند. مهم‌ترین ویژگی به لحاظ فنی این است که همه اعضا از حداقل‌ها برخوردار باشند تا بتوانیم بگوییم این گروه توانایی و استعداد لازم برای شروع کار تواشیح را دارند، بقیه موارد برمی‌گردد به خود اعضای گروه که چقدر جدیت داشته باشند، ضمن اینکه باید دید گروه تا چه میزان دارای پشتکار و همت در این زمینه هستند.

آشنایی با ریتم یکی از اصول موفقیت در تواشیح
مسئول گروه تواشیح کوثر اصفهان در ادامه بحث‌هایی همچون همدلی را از دیگر لازمه‌های تشکیل گروه تواشیح عنوان می‌کند و می‌افزاید: «دارا بودن یک روحیه گروهی و حرکت در جهت موفقیت و منافع گروه نیز می‌تواند تا حدود زیادی در موفقیت گروه تواشیح اثرگذار باشد، یکی دیگر از شرایط لازم، داشتن تمرینات منظم و مستمر است که ممکن است به صورت هفتگی و ... باشد، این تمرینات مستمر تا زمانی که منجر به تولید یک اثر شود ادامه دارد. موضوع بعدی درک ریتم است که باید حتماً متقاضیان تشکیل گروه تواشیح از آن برخوردار باشند، یکی از مسائلی که برخی از افراد ممکن است در تلاوت قرآن کریم موفق شوند؛ اما در تواشیح نتوانند توفیق چندانی به دست بیاورند همین عامل آشنایی با ریتم است. تواشیح از ریتم برخوردار است و ضرب‌آهنگ مخصوص خود را دارد، افرادی که ریتم را از بین می‌برند در تواشیح موفق نخواهند شد».
شاه‌میوه در خلال گفت‌وگوی خود به بحث عدم نیاز به کسب مجوز برای تشکیل گروه تواشیح نیز اشاره‌ای کوتاه داشت، وی در این زمینه می‌گوید: «در حال حاضر اخذ مجوز برای تشکیل گروه تواشیح وجود ندارد و هر کسی می‌تواند با داشتن یک صدای خوش اقدام به تشیل گروه کند، در کشورهای عربی مانند سوریه و مصر گروه‌های تواشیح حتماً باید از سازمان خاصی مجوزهای لازم را کسب کنند».
توصیه به تشکیل گروه از طریق مؤسسات یا مساجد
احمد لیایی، مدیر گروه تلاوت شبکه قرآن و معارف سیما و از اعضای گروه تواشیح قدر است که این گروه را قدیمی‌ترین گروه تواشیح در کشور می‌داند، وی در پاسخ به این سؤال که چگونه باید یک گروه تواشیح را تشکیل داد، می‌گوید: برای این کار دو راه وجود دارد؛ اول اینکه عده‌ای هستند که علاقه‌مند به این کار هستند و خودشان اقدام به تشکیل گروه می‌کنند که معمولاً این اتفاق یا از مسجد و مدرسه می افتد 

و یا از طریق گروه‌های دوستان، اما مورد دوم این است که یک نهاد، مؤسسه و یا مسجد اقدام به تشکیل یک گروه تواشیح می‌کند، تشکیل گروه تواشیح به هر کدام از این دو روش اقدامات خاصی را می‌طلبد.
وی افزود: اگر از طریق اول اقدام به تشکیل گروه داشته باشیم باید همه مراحل تشکیل گروه و هماهنگی‌های مربوط به آن توسط خود اعضای گروه انجام شود، در این بخش افراد خود باید هزینه گروه را تأمین کنند و همچنین خودشان اقلامی همچون، شعر، آهنگ یا آهنگساز، لباس فرم و ... را تهیه کنند اما در بخش دوم که توسط مسجد یا مؤسسه، گروه تشکیل می‌شود بخش زیادی از مسئولیت‌ها بر عهده همان مؤسسه می‌افتد».
از صحبت‌های احمد لیایی می‌توان نتیجه گرفت که تشکیل گروه تواشیح از روش دوم بسیار به صرفه‌تر خواهد بود و افراد علاقه‌مند به این کار بهتر است قبل از اینکه خود تصمیم به تشکیل گروه بگیرند، مراجعه‌ای به مؤسسات فرهنگی، دینی  و یا مساجد محله‌ها داشته‌ باشند و اگر امکان‌پذیر نبود خود اقدام به تشکیل گروه دهند.
علاقه مهم‌ترین شرط تشکیل گروه تواشیح
محمدرضا پورزرگری، یکی دیگر از اعضای گروه تواشیح قدر است که جزء هسته اولیه این گروه بوده است، وی اما در سخنان خود قبل از هر چیز به علاقه اشاره ‌می‌کند و اینکه افراد باید به این کار علاقه واقعی داشته باشند تا در ادامه مسیر موفق باشند. «ما انجمن یا مرکزی برای ثبت گروه تواشیح نداریم و در هر جای ایران اسلامی هر جوانی که فکر می‌کند صدای خوبی دارد با جمع کردن چند نفر می‌تواند یک گروه تشکیل دهد، اولین مرحله برای تشکیل گروه تواشیح داشتن علاقه است و پس از آن هم برنامه‌ریزی دقیق برای تمرین و ... است، گروه‌های تواشیح در ابتدا باید از اجراهای دیگر گروه‌های قوی استفاده و در واقع از آنها تقلید کنند تا به مرور زمان، خودشاناجراهای جدید را انجامدهند. امیدوارم روزی این اتفاق بیفتد که گروه‌های تواشیح دارای شناسنامه شوند».
وی علاوه بر این بر داشتن صدای خوب، همت مضاعف و آشنایی با متون و اشعار عربی و فارسی نیز تأکید می‌کند و می‌گوید: «اعضای گروه تواشیح باید از صدای خوش بهره‌مند باشند که پارمترهای صدای خوب عبارت از انعطاف، طنین خوب، مساحت صوتی مناسب، قدرت تحریر در صدا و برخی پارامترهای دیگر است، نکته دیگر بحث همتی است که اعضای گروه باید داشته باشند ضمن اینکه به متون فارسی و عربی آشنایی داشته باشند تا بتوانند از سلامت و اعتبار متون مطمئن باشند، با آهنگساز ارتباط خوبی داشته باشند و از فواصل موسیقی اطلاع داشته باشند».

 

«بعد از اینکه افراد انتخاب شدند یک نفر را به عنوان مسئول گروه، یک نفر را به عنوان مسئول امور پشتیبانی و سایر اعضا را برای امورات دیگر انتخاب می‌کنند  تا کارها بهتر سر و سامان بگیرد و بعد از آن هم باید تلاش خود را برای منبع لحنی و منبع شعری آغاز کنند، البته توصیه من برای گام‌های اول یک گروه این است که تقلید از کارهای فاخر و معروف را در دستور کار قرار دهند، حداقل ۱۰ اجرا باید از کارهای تقلیدی باشد و پس از آن باید دنبال منابع شعری و لحنی باشند. پیدا کردن یک آهنگساز که بتواند برای اشعار انتخاب شده آهنگ درست کند گام دیگری است که باید گروه‌های تواشیح به آن بپردازند».

لزوم داشتن اطلاعات در مورد موسیقی برای تشکیل گروه تواشیح
مهدی دغاغله، از اساتید بنام تواشیح در کشور است و اکثر فعالان این عرصه وی را با راه‌اندازی گروه تواشیح «ثقلین» می‌شناسند، وی اما اولین مرحله تشکیل گروه تواشیح را آشنا بودن اعضای گروه با تواشیح عنوان می‌کند و می‌گوید: «در وهله اول اعضای خود گروه باید از نظر تجربه و سابقه کار داری تجربیات حداقلی باشند. باید دید این اعضایی که می‌خواهند گروه تشکیل دهند از لحاظ هوش موسیقایی تا چه میزان توانمند هستند، در واقع قدم اول همین آشنایی با موسیقی است و بعد از آن نیز اگر افرادی که می‌خواهند گروه تشکیل دهند از افراد مسجدی و هیئتی باشند بسیار بهتر خواهد بود و در واقع موفق‌تر نیز خواهند بود».
از دغاغله در مورد وجود مراکزی که دوره‌های آموزش تواشیح داشته باشد نیز سؤال شد که پاسخ منفی وی را به همراه داشت، «برای گروه‌های تازه کار تواشیح، به صورت رسمی مرکزی برای آموزش‌های مقدماتی وجود ندارد و اگر هم هست من اطلاعی ندارم، مگر اینکه برخی اساتید و مسئولان گروه‌ها قصد همکاری با عده دیگری داشته باشند و برای آنها کلاس آموزشی دایر کنند، اما به طور رسمی آموزش تواشیح در ایران رواج ندارد».

برای تمرین از چه منابع متنی استفاده کنیم؟
حال که ملزومات اولیه گروه‌ها برای تشکیل گروه تواشیح مشخص شد، این گروه‌های تازه‌کار برای یافتن منابع و متون تمرینات و اجراهای خود از چه منابعی استفاده کنند بهتر است، پاسخ به این سؤال را از غلامرضا شاه‌میوه جویا شدیم؛ «گروه‌هایی تازه کار بهتر است در ابتدای راه از تواشیح‌های مشهور و خاطره‌انگیز استفاده کنند تواشیح افرادی همچون «سلیم عبدالعقاد» بسیار مناسب خواهد بود، ضمن اینکه در بحث منابع متنی نیز می‌توانند از کتاب «جامع‌النفحات‌القدسیه» نوشته «محمد عربی القبانی» استفاده کنند و علاوه بر آن دیوان اشعار شعرای عرب زبان نیز مناسب است».
سؤال دیگری که از اساتید تواشیح در کشور مطرح شد بحث هزینه‌های مربوط به تشکیل یک گروه تواشیح است که البته هیچ کدام از این اساتید به طور مشخص اعلام نکردند که صفر تا صد راه‌اندازی یک گروه تواشیح چه هزینه‌ای برای اعضای آن به دنبال دارد.
صفر تا صد هزینه یک گروه تواشیح
شاه‌میوه با بیان اینکه واقعاً به طور دقیق مشخص نیست که یک گروه تواشیح چه میزان هزینه لازم دارد، می‌گوید: «برای یک گروه تواشیح اولاً یک مکان برای تمرین نیاز است که البته این یک قلم را می‌توان به راحتی نادیده گرفت؛ چرا که بسیاری از جلسات گروه در منازل انجام می‌شود. ملزومات دیگری همچون لباس فرم که همه گروه‌ها نیاز دارند، تهیه امکانات صوتی مناسب، هزینه‌های مربوط به آهنگسازی و ... همه

هزینه‌هایی هستند که به طور دقیق میزان آنها مشخص نیست و نمی‌توان به طور دقیق گفت هزینه ریالی تشکیل یک گروه تواشیح چه میزانی خواهد بود؛ چرا که قیمت‌ها بسیار متفاوت است و بستگی به سطح کار دارد».
احمد لیایی در این زمینه نظری خلاف دیگر اساتید تواشیح دارد و بر این باور است که تشکیل گروه تواشیح هیچ هزینه‌ای ندارد و بر این بدون هزینه بودن تأکید نیز می‌کند؛ «تشکیل گروه تواشیح هیچ هزینه‌ای ندارد؛ چرا که یک دست لباس هم شکل می‌خواهد و یک گروه تواشیح معمولاً پنج نفر تا ۱۰ نفر خواهند بود، اگر ما هزینه یک دست کت و شلوار و پیراهن یکدست را به دست بیاوریم هزینه‌های مربوط به تشکیل گروه مشخص خواهد شد که البته به نظر من تهیه لباس برای اجرا هزینه نیست». 
پورزرگری اما تا حدودی دقیق‌تر به این مقوله اشاره دارد وی نیز بر این باور است که عمده هزینه تشکیل گروه تواشیح مربوط به تهیه لباس است؛ «اعضای گروه تواشیح اولین هزینه‌ایی که می‌کنند این است که در مکانی دور هم جمع می‌شوند که معمولاً جلسه اولیه بدون هزینه و در منازل و مساجد و حسینیه‌ها است و هزینه چندانی ندارد، معمولاً اعضای گروه از جیب خود هزینه می‌کنند، یک گروهی که پنج یا شش نفر باشند نزدیک به ۱۵ میلیون ریال هزینه لباس‌هایشان خواهد شد. البته این هزینه اولیه است و باید هزینه‌های رفت و آمد، تمرینات و موارد مشابه را نیز به آن اضافه کرد که این هزینه‌ها در شهرهای مختلف متغیر است ضمن اینکه برای تهیه یک متن مناسب و آهنگسازی گاهی اوقات هزینه‌هایی را باید متحمل شد».
بیشترین هزینه گروه تواشیح صرف زمان است
مهدی دغاغله در مورد هزینه‌های تشکیل یک گروه تواشیح نظری متفاوت‌تر از سایر اساتید این حوزه دارد و اعتقاد دارد که مهم‌ترین هزینه‌ای که برای تواشیح صرف می‌شود همان وقتی است که گروه‌ها برای این کار در نظر می‌گیرند؛ «تشکیل گروه و هزینه‌های آن بستگی به فاکتورهای مختلفی دارد که از جمله آن می‌توان به اعضای گروه، محل تشکیل گروه، سطح اعضای گروه و ... اشاره کرد اما به نظر من

 علاقه و پشتکار که باشد هیچ کس احساس نخواهد کرد که در حال هزینه کردن است چرا که هزینه اصلی همان وقتی است که افراد برای این کار اختصاص می دهند. هزینه اصلی هزینه عمری است که صرف این کار می‌شود و عشق و علاقه درونی اجازه فکر کردن به هزینه‌ها را نمی‌دهد. همه هزینه‌ها قابل حل شدن است و مهم این است که علاقه واقعی وجود داشته باشد».
اما گروه‌های تواشیح پس از اینکه شکل گرفتند با چه آسیب‌هایی مواجه خواهند شد؟ بیشترین مشکلی که سد راه تشکیل گروه تواشیح می‌تواند باشد، یکی دیگر از سوالات پرسیده شده از اساتید تواشیح کشور است، غلامرضا شاه‌میوه مهم‌ترین بحث و مشکل پیش روی گروه‌های تواشیح را همان بحث هزینه می‌د‌اند و می‌گوید: «معمولاً گروه‌های تواشیح در داخل کشور به سختی تشکیل می‌شوند و با مشکلات حمایت مالی مواجه‌اند با توجه به اینکه گروه‌ها با هزینه اعضای گروه تشکیل و هزینه‌ها توسط خودشان تأمین می‌شود، این بحث مهم‌ترین آسیبی است که آنها را تهدید می‌کند. اگر گروه‌های تواشیح حامی مالی داشته باشند و یا وابسته به سازمان و یا ارگان خاصی باشند و دغدغه مسائل و امکانات اولیه وجود نداشته باشد مطمئناً گروه‌ها موفق‌تر خواهند بود، بنابراین به نظر من بزرگترین مشکل این موضوع است».
وی البته مشکلات دیگری را نیز مطرح می‌کند «مشکل بعدی این است که یک سایت جامع برای افرادی که علاقه‌مند به تواشیح هستند و می‌خواهند خودشان را در آنجا معرفی کنند، وجود ندارد. اگر چنین سایت و یا مرجعی وجود داشت علاقه‌مندان به این حوزه می‌توانستند با دیگر افرادی که در این زمینه دارای تخصص هستند ارتباط برقرار کنند و بهتر و با اطلاعات بیشتر وارد این وادی می‌شدند، اگر نقطه اتصالی بین علاقه‌مندان به تواشیح در سراسر کشور وجود داشت و این افراد از وجود هم به هر نوعی مطلع می‌شدند امروزه شاهد تشکیل گروه‌های تواشیح حرفه‌ای به مراتب بیشتری بودیم».
درآمد یک گروه تواشیح چقدر است؟
محمدرضا پورزرگری در پاسخ به سؤالی در مورد درآمد یک گروه تواشیح؟ گفت: «زمانی که گروه‌ها تلاش می‌کنند و زحمت می‌کشند طبیعی است که برای اجراهای خود نیز درآمدهایی داشته باشند، معمولاً این درآمدها بسته به کیفیت اجرا، سابقه گروه‌ها و

جایگاهشان در کشورمتغیر است، باید این را مورد توجه داشت که گروه‌های تواشیح در طول سال برنامه ندارند و تراکم اجرای برنامه‌های آنها تنها در ماه‌های محرم، صفر، رجب، شعبان و رمضان است، البته دریافتی گروه‌های تواشیح به میزانی نیست که بتوان روی آن حساب کرد».
از احمد لیایی نیز در مورد چگونگی شکل‌گیری گروه قدر نیز سؤال شد که وی در این زمینه گفت: «با توجه به اینکه در گروه سرود «خمینی ای امام» نیز بودم و سابقه آشنایی با نغمه‌ها را داشتم به همراه چند نفر از دوستان که همه قاری قرآن و از شاگردهای جلسه قرآن «سیدمحسن موسوی بلده» بودیم برای اینکه تنوعی در فعالیت‌های قرآنی ایجاد شود اقدام به تشکیل گروه به همراه یکی از دوستان به نام برومند کردیم کم کم نفرات بعدی به ما اضافه شدند و این نفرات افرادی همچون محمدرضا پورزرگری، محمدرضا جنتی، محمدیون و ... بودند».
آخرین سوالی که از مهدی دغاغله شد در مورد راه‌‌های موفقیت گروه‌های تواشیح بود، وی در این باره می‌گوید: «برای موفقیت گروه‌های تواشیح باید موارد مختلفی را مد نظر قرار داد، اول اینکه در انتخاب کاری که می‌خواهند اجرا کنند نهایت دقت را داشته باشند، یعنی صرف اینکه از شعر یا لحنی خوششان آمده است، به اجرای آن نپردازند بعضی از لحن‌ها رویکرد غنایی دارد و گروه‌های تواشیح اگر طرفدار اصالت لحن‌ها باشند هیچ وقت تواشیح‌شان تهدید نخواهد شد».
با توجه به اینکه تشکیل یک گروه تواشیح تنها چیزی است که نیاز به اخذ مجوز از سوی هیچ نهادی ندارد تشکیل گروه تواشیح بسیار راحت خواهد بود اگر مقداری علاقه، همت، پشتکار، همدلی  و کمی هم صدای خوب وجود داشته باشد.