معرفی تفسیر فرات الکوفی‏

نام کتاب: تفسیر فرات الکوفی‏
پدیدآور: کوفى، فرات بن ابراهیم‏
تاریخ وفات پدیدآور: 307 ه. ق‏
محقق: کاظم، محمد
موضوع: روایى شیعى‏
زبان: عربى‏
تعداد جلد: 1
ناشر: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، مؤسسة الطبع و النشر
مکان چاپ: ایران- تهران‏
سال چاپ: 1410 ه. ق‏
نوبت چاپ: 1

ملاحظات: فاقد تفسیر سوره هاى دخان، تغابن، نوح، مزمل، انفطار، بروج، طارق، اعلى، علق، قارعة، همزه، فیل، قریش، ماعون و مسد
*کوفى، فرات بن ابراهیم‏
فرات بن ابراهیم کوفى‏
ابو القاسم، فرات بن ابراهیم بن فرات کوفى از شخصیت‏هاى دوران غیبت صغرى مى‏باشد.
وى از راویان حدیث به شمار مى‏آید و روایات فراوانى از مشایخ بزرگ شیعه روایت کرده و از معاصران ثقة الاسلام کلینى است.
فرات بن ابراهیم در کوفه به دنیا آمد و شاید به همین دلیل هم نام او را فرات گذاشته‏اند.
کوفه در آن زمان مرکز علم و دانش بوده و شخصیت‏هاى علمى فراوانى را تحویل جهان اسلام داده که فرات بن ابراهیم نیز یکى از آنها است.
شخصیت‏
فرات بن ابراهیم شخصیتى فاضل و اندیشمند بود و از علوم اجتماعى و فرهنگى فراوانى نیز بهره‏مند بوده است و همانگونه که شاگردش ابو القاسم علوى مى‏گوید وى استاد محدثین دوران خود بوده است.
گرایش و مذهب‏
با توجه به تنها کتابى که از ایشان به دست ما رسیده، یعنى تفسیر فرات، به نظر مى‏رسد که وى شخصیتى زیدى مذهب و یا حداقل علاقه‏مند به آنها بوده است.
وى در کتاب خود از بسیارى از شخصیت‏هاى زیدى روایت نقل مى‏کند و روایاتش بیشتر شبیه به روایات زیدیه است و در کتابش روایتى مبنى بر امامت دوازده امام نقل نکرده، اگر چه روایاتى دال بر امامت امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام نیز در آن فراوان است؛ ولى در مقابل، روایتى نیز از زید دارد که عصمت را به جز پنج تن از اهل بیت از دیگران نفى مى‏کند.
شاید دلیل اینکه در کتاب‏هاى رجالى نامى از ایشان برده نشده نیز همین بوده که امامیه وى را از خود نمى‏دانستند و اهل تسنن هم همین گونه با او برخورد کرده‏اند، لذا مانند دیگر شخصیت‏هاى زیدیه به فراموشى سپرده شده است.
البته شاید بتوان گفت با توجه به روایات فراوانى که فرات از حسین بن سعید اهوازى، از یاران امام جواد و امام هادى و امام عسگرى علیهم السلام، نقل مى‏کند و با توجه به روایات فراوانى که ابن بابویه، پدر شیخ صدوق و خود شیخ صدوق از فرات نقل مى‏کنند و مضمون روایاتى که در کتاب‏هاى شیخ صدوق از فرات آمده، وى شخصیتى شیعه دوازده امامى باشد.
گر چه با تحقیق در کتاب تفسیر وى احتمال زیدى بودن او تقویت مى‏گردد.
احتمال هم دارد بگوییم وى در آغاز زیدى بوده و سپس شیعه دوازده امامى شده و یا اینکه از آن گروه از زیدیه است که به شیعه بسیار نزدیکند و با علما و روات شیعه رفت و آمد فراوان داشته‏اند.
ایشان در سال 307 ق وفات نمودند.
سخنان علما
علامه مجلسى در باره او فرموده:
« اگر چه در کتابهاى رجالى نامى از فرات بن ابراهیم نیست، اما با توجه به کتاب تفسیر وى و موافقت آن با روایات معتبره‏اى که به دست ما رسیده است و دقت فراوانى که وى در نقل احادیث داشته براى انسان حسن ظن و اطمینان نسبت به وى ایجاد مى‏شود.» صاحب ریاض العلما نیز مى‏فرماید:« شیخ فرات بن ابراهیم از قدماى اصحاب و از راویان شیعه به شمار مى‏آید.»
اساتید
فرات از بیش از یکصد تن از مشایخ روایى روایت نقل مى‏کند کسانى مانند:
1- حسین بن سعید اهوازى 2- ابراهیم بن احمد بن عمر همدانى 3- ابراهیم بن بنان خثعمى 4- جعفر بن محمد ازدى 5- جعفر بن محمد بن هشام 6- حسین بن حکم حبرى و...
شاگردان‏
شخصیت‏هاى فراوانى نیز از فرات روایت نقل کرده‏اند مانند:
1- ابو القاسم علوى 2- عبد الرحمان بن محمد حسینى 3- ابو الحسن محمد بن احمد بن ولید 4- حسین بن محمد بن فرزدق فزارى 5- محمد بن حسن بن سعید هاشمى و...
*کاظم، محمد
درباره تهیه نشده است.
تفسیر فرات الکوفی‏
معرفى اجمالى‏
« تفسیر فرات» اثر ابو القاسم، ابراهیم بن فرات بن ابراهیم کوفى( زنده در سال 307 ق) مى باشد که در موضوع تفسیر قرآن بر اساس روایات و اخبار غالبا شیعى به زبان عربى منتشر شده است.
از آنجا که این تفسیر از کهن‏ترین تفاسیر تاریخ اسلام و بالاخص شیعه مى‏باشد، در معرفى این تفسیر، معمولا به قدمت و تقدم آن توجه‏مى‏شود. هم چنین شخصیت مؤلف« ابراهیم بن فرات کوفى» نیز به سبب ذکر در کتب رجالى، بیش از خود کتاب مورد توجه قرار گرفته است چه این که وى، استاد روایات و احادیث بوده و خود نیز شیوخ فراوان روایى دارد. این دو علت منجر شده است که ارزش علمى و تفسیرى کتاب در هاله‏اى از مهجوریت قرار گیرد، لذا شایسته به نظر مى‏رسد که به خود تفسیر بیشتر توجه شود.( ر. ک: عبد اللّه موحدى نسب، آینه پژوهش، ص 33؛ دائرة المعارف شیعه ج؛) هر چند که صفحات تاریخ، اطلاع اندکى از سرگذشت مولف و دیدگاه فکرى و اعتقادى وى در اختیار دارد و براى تحقیق بیشتر مى‏بایست به آثار وى و مهمتر از همه به کتاب تفسیرش، پناه برد!
ساختار و گزارش محتوا
تفسیر، با مقدمه‏ى کوتاهى آغاز مى‏شود سپس با جمله‏ى« اما بعد هذا تفسیر آیات القرآن مروى عن الأئمة علیهم السلام» به 9 روایت در معرفى قرآن مى‏پردازد. طبق ترقیم مصحح محترم کتاب، تفسیر فرات داراى 777 روایت مى‏باشد. کتاب( با اندکى آشفتگى) به ترتیب فعلى سوره‏ها تنظیم شده است، بدون اینکه در تفسیر آیات ترتیبى رعایت شده باشد. برخى از سوره‏ها هم تفسیر نشده‏اند: الدخان، التغابن، نوح، المزمل، الإنفطار، البروج، الطارق، الاعلى، العلق، القارعة، الهمزة، الفیل، قریش، الماعون و المسد. اکثر روایات نقل شده در تفسیر، ناظر به مقام والاى اهلبیت( علیهم السلام) مى‏باشد و در این میان،« ولایت حضرت امیر المؤمنین( علیه السلام)» بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته است. البته این اهتمام بیشتر به پنج تن آل عبا منعطف است و با توجه به گرایش احتمالى مولف به زیدیه، تا امام سجاد( علیه السّلام) نیز کاملا مشهود است ولى در مورد سایر امامان( علیهم السلام) حجم روایات بسیار اندک مى‏نماید.
این تفسیر به علل پیشگفته، کمتر در مجامع روایى و تفسیرى امامیه مطرح بوده است. تا قبل از مرحوم مجلسى در کتاب بحار الانوار، چندان اعتنایى به این تفسیر نبود. ابو القاسم، عبید اللّه بن عبد اللّه بن احمد حسکانى معروف به حاکم حسکانى و مولف کتاب« شواهد التنزیل» تنها کسى است که فراوان از تفسیر فرات نقل مى‏کند.
غیر از مرحوم مجلسى، شیخ حر عاملى در« وسایل الشیعة»، شیخ صدوق در« علل الشرایع» و« عیون اخبار الرضا» و« فضایل الاشهر الثلاثة» و« کمال الدین( یا اکمال الدین)» و« معانى الاخبار»، سید عبد الکریم بن طاووس در« فرحة الغرى»، قطب الدین راوندى در« قصص الانبیاء» و سید بن طاووس در« مهج الدعوات» و« الیقین» از ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفى و یا تفسیرش نقل مى‏کنند.
کتاب را ابو الخیر، مقداد بن على حجازى مدنى از ابو القاسم، عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن حسینى( یا حسنى) از فرات نقل کرده است.( همو، ص 621 و 46) مشکل حذف اسانید کتاب و ذکر آن در برخى نسخ، از معضلات تصحیح آن به شمار مى‏رود، به حدى که مى‏بایست دو کتاب به نام تفسیر فرات پنداشت، یکى اصل کتاب با اسانید و راویان و دیگرى گزیده‏اى از تفسیر!
وضعیت کتاب‏
این تفسیر چندین بار با تصحیحات مختلف به طبع رسیده است:
- با تصحیح محمد کاظم، وزارت ارشاد اسلامى، تهران 1369 ش، در 720 صفحه؛
- با تصحیح محمد على اردوبادى، مطبعه‏ى حیدریه، نجف اشرف 1354 ش، در 224 صفحه؛-؟، مکتبه‏ى داورى، قم بى تا؛
 ، نشر ضیاء القرآن، لاهور پاکستان بى‏تا( شیخ محمد حسین بکائى، ج 6، ص 2393)؛
ترجمه‏هاى تفسیر فرات‏
علیرغم اهمیت این کتاب در تفسیر و روایات، کمتر مورد توجه مترجمان قرار گرفته است:
- ترجمه‏ ى اردو: مولانا ملک محمد شریف( م 1983 م)، مکتبة السجاد، ملتان پاکستان 1398 ق؛
- ترجمه ‏ى اردو: همو، انتشارات منظور پرنتینک، ملتان پاکستان بى تا( شیخ محمد حسین بکائى، ج 6، ص 2393)؛؛