معرفی تفسیر القرآن العظیم( ابن ابى حاتم)

نام کتاب: تفسیر القرآن العظیم( ابن ابى حاتم)
پدیدآور: ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد
تاریخ وفات پدیدآور: 327 ه. ق‏
محقق: طیب، اسعد محمد
موضوع: روایى سنى‏
زبان: عربى‏
تعداد جلد: 13
ناشر: مکتبة نزار مصطفى الباز
مکان چاپ: عربستان- ریاض‏
سال چاپ: 1419 ه. ق‏
نوبت چاپ: 3

ابن ابى حاتم‏
عبد الرحمن بن محمد بن ادریس بن منذر تمیمى حنظلى رازى مشهور به ابن ابى حاتم، متولد 240 ق معادل 854 م و متوفاى 327 ق برابر با 938 م، مفسر، متکلم، فقیه و محدث بنام اسلامى، ظاهرا وى در رى زاده شد و سالهاى نخستین زندگیش را در همین شهر گذراند، گر چه اصل وى از اصفهان بوده است.
استادان‏
از پدر خود ابو حاتم و ابو زرعه رازى دانش و حدیث آموخت و نیز از فضل بن شاذان نیشابورى قرائت قرآن فرا گرفت. ابن ابى حاتم دو بار همراه پدر به حج رفت. سپس خود به طلب علم رهسپار شام و مصر گردید و 7 ماه در مصر اقامت گزید و از عالمان و فقیهان و محدثان آن دیار فقه و حدیث آموخت. آنگاه در 264 ق عازم اصفهان شد. روشن نیست که در چه زمانى از این سفرها به رى بازگشته، اما قطعى است که در رى درگذشته است.
از قرائن چنین بر مى‏آید که وى در عراق و بغداد، که در آن روزگار کانون فقه و حدیث بود، از شهرت و منزلت علمى بسیار برخوردار بوده است. ابن ابى حاتم افزون بر پدرش و ابو زرعه و فضل بن شاذان، نزد کسان دیگرى فقه و حدیث آموخت که بنام‏ترین آنان عبارتند از: جعفر بن منیر رازى، احمد بن سنان قطّان، احمد بن منصور رمادى، یونس بن حبیب اصفهانى، حسن بن عرفه، یونس بن عبد الاعلى، محمد بن اسماعیل أحمس، حجاج بن شاعر، محمد بن حسان ازرق، محمد بن مسلم بن وارة، صالح بن احمد بن حنبل، على ابن جنید و مسلم بن حجاج.
شاگردان‏
راویان چندى نیز از ابن ابى حاتم روایت کرده‏اند که اسامى برخى از آنان بدین قرار است: حسینک تمیمى، یوسف میانجى، ابو الشیخ عبد الله بن محمد بن حیان اصفهانى، ابو احمد الحاکم، نیشابورى احمد بن محمد بن بصیر، عبد الله بن محمد اسد، على بن قصّار و ابو حاتم بن حبان بستى.
اخلاق‏
ابن ابى حاتم را حافظ، ناقد، شیخ الاسلام وثقه خوانده‏اند. از فضایل اخلاقى و معنوى و زهد و پارسایى او بسیار یاد شده است. پدرش درباره او گفته که:« در عبادت کسى را برتر از او ندیده و حتى گناهى از او سر نزده است». ابو یعلى خلیلى در وصف او مى‏گوید:« وى دریایى از علم و معرفت بود، در شناخت اقوال و آراء صحابه و تابعان و علماى بلاد سرآمد بود.»
مذهب‏
گر چه مذهب فقهى و کلامى وى آشکارا یاد نشده، اما عبّادى او را از فقیهان شافعى دانسته است.
آثار
همچنین وى از محققان و نویسندگان بنام اسلامى در روزگار خود بوده که آثارى در حدیث، فقه، کلام، و رجال شناسى پدید آورده است. برخى از این آثار که جزو منابع مهم علمى در موضوع خود به شمار مى‏آیند، اینهاست:
1- تفسیر القرآن العظیم 2- آداب الشافعى و مناقبه 3- الجرح و التعدیل در 9 جلد 4- زهد الثمانیة من التابعین 5- علل الحدیث در 2 جلد 6- المراسیل 7- اصل السنة واعتقاد الدین 8- ثواب الاعمال 9- المسند فى الحدیث در 6 جلد در میان اینها الجرح و التعدیل مشهورترین اثر ابن ابى حاتم مى‏باشد که بارها چاپ شده است. این کتاب از یک سو مهارت نویسنده را در رجال شناسى مى‏نمایاند و از سوى دیگر، با توجه به تاریخ تألیف آن و نیز مطالبى که در آن درباره نقد و جرح و تعدیل راویان حدیث و احوال گروهى از صحابه و تابعین آمده، از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است.
تفسیر القرآن العظیم( إبن أبى حاتم)
« تفسیر القرآن العظیم» معروف به« تفسیر إبن أبى حاتم»، تفسیرى مأثور به زبان عربى، شامل تمامى سوره‏ها مى‏باشد. إبن أبى حاتم تفسیر خود را بر اساس روایات رسیده از رسول الله( ص) و صحابه و تابعان بنا نهاد و کمال دقت را در اسناد و منابع روایى خود به خرج داد و از این‏رو تفسیر وى مورد توجه همگان قرار گرفت. جلال الدین سیوطى مى‏نویسد:« کتاب ابن جریر طبرى ارزشمندترین و گران‏سنگ‏ترین تفسیرهاست، پس از او، ابن ابى حاتم... مى‏باشد و همه آنها مستند به صحابه و تابعان و پیروان آنان است»( الإتقان، ج 4، ص 212).
در تفسیر وى روایات معتبرى یافت مى‏شود که آنها را در جاى دیگرى نمى‏توان یافت. ابن ابى حاتم، محتواى تفاسیر پیش از خود را( از جمله، تفسیرهاى سعید بن جبیر و مقاتل بن حیان و غیره) در درون تفسیرش جاى داد و اگر او نبود، این آثار از میان رفته بود. تفسیر او را منبع سرشار و قابل اعتمادى براى مفسران پس از وى، در همه ادوار، دانسته‏اند.
بغوى( متوفاى 516 ق)، ابن کثیر( متوفاى 774 ق)، شوکانى و دیگران در تفاسیر خود، از وى بهره فراوان برده‏اند. جلال الدین سیوطى( متوفاى 911 ق) مى‏گوید:« تفسیر او را در الدر المنثور تلخیص کرده‏ام».
ابن تیمیة در مجموع الفتاوى، ابن حجر عسقلانى در فتح الباری و دیگران در کتابهاى خود مقدار زیادى از روایات وى را نقل نموده‏اند.
روش تفسیرى‏
وى در وصف و بیان روش تفسیر خود مى ‏نویسد:« کوشیدم تا این تفسیر را با صحیح‏ترین آثار سلف صالح فراهم سازم. نخست آثار منقول از پیامبر اکرم( ص) را جداگانه آوردم و کسى را با او همراه نساختم. سپس به تفاسیر منقول از بزرگان صحابه پرداختم و در پى آن، تفاسیر تابعان را آورده‏ام و موارد وفاق و اختلاف آنان را یادآور شدم».
ابن ابى حاتم در تفسیر هر آیه، به روایات مأثور( منقول) پیرامون هر یک پرداخته و در صورت اختلاف متن، تحت عنوان‏هاى« وجه دوم»،« وجه سوم» و... آنها را مطرح کرده و اقوال را به‏گونه‏اى منظم و جدا از هم آورده است.
ایشان هرگز به مسائل جنبى نپرداخته است به همین جهت، تفسیرى کاملاً مبتنى بر نصوص وارده مى‏باشد و چیزى با آن آمیخته نشده است. از این‏رو در این تفسیر به‏ طور پراکنده تنها آیاتى که درباره آنها روایاتى نقل شده، تفسیر شده است.
ابن ابى حاتم تفسیر خود را( پس از تسمیه) چنین آغاز مى ‏کند:« الحمدلله رب العالمین و صلی الله على محمد خاتم الأنبیاء و على آله أجمعین...» و روشن است که این شیوه، روش ارادتمندان به خاندان نبوت است. وى شافعى مذهب است اما همانند شیعه به خاندان نبوت ابراز ارادت مى‏ کند؛ از جمله ذیل آیه 56 سوره احزاب«إنّ الله و ملائکته یصلون على النبی...»(متن کتاب، جلد 10، صفحه 3151): از پیامبر( ص) روایت مى‏کند که فرمودند: بگویید:« اللهم صلی على محمد و على آل محمد، کما صلّیت على إبراهیم و على آل إبراهیم. إنک حمید مجید. و بارک على محمد و آل محمد، کما بارکت على إبراهیم و آل إبراهیم، إنک حمید مجید»( متن کتاب، ج 10، ص 3151).
در ذیل آیه 33 سوره احزاب شأن نزول آن را در مورد پنج تن آل عبا از عائشه و ام‏سلمه نقل مى‏نماید و نیز ذیل آیه 214 سوره شعراء:«و أنذر عشیرتک الأقربین»روایت« و یکون خلیفتی فی اهلی» را درباره حضرت على( ع) آورده است( همان، ج 9، ص 2826). و ذیل آیه 219 شعراء:«و تقلبک فی الساجدین»نیز شاخصه عقیدتى مکتب تشیع( ناآلودگى نیاکان معصومین) را مطرح مى‏سازد و به دو طریق از ابن عباس( در تأویل آیه) روایت مى‏کند که: پیامبر( ص) پیوسته در اصلاب انبیا جابه‏جا مى‏شد تا مادر او را زائید»( همان، ص 2828).
طبرى با آنکه هم‏عصر ابن ابى حاتم بوده، هیچیک از این روایات را در تفسیرش نیاورده و شاید به آن دست نیافته است و این برترى ابن ابى حاتم و گستردگى اطلاعات وى را مى‏رساند.
روش تحقیق محقق‏
تفسیر ابن ابى حاتم در شکل جدید خود با تحقیق اسعد محمد طیب، انجام گرفته است. این تفسیر به‏طور کامل یافت نشد، مقدارى از ابتداى سوره فاتحه تا آخر سوره رعد و از سوره مومنون تا پایان سوره عنکبوت، به‏دست آمده و بقیه آن از تفاسیر دیگر تکمیل شده است.
محقق محترم اساس کار خود را بر نسخه خطى که تصویر آن در دانشگاه ام القرى موجود بود بنا نهاد. وى مراحل تحقیق خود را به این طریق بیان مى‏کند: 1- تکمیل نواقص نسخه خطى از نسخه‏هاى محقق و مجزا. 2- مسند کردن احادیث مرفوع با کمک تفاسیر عبدالرزاق، سفیان ثورى و مجاهد. 3- مشخص نمودن ارزش حدیث و اثر با استفاده از منابع معتبر. 4- جمع‏آورى روایات مفقود، از تفسیر با کمک تفسیر ابن کثیر، درّ المنثور، فتح الباری ابن حجر و فتح القدیر شوکانى.
پاورقى‏هایى شامل ذکر منابع احادیث و اظهار نظر برخى مفسرین توسط محقق انجام گرفته است.
محقق پس از مقدمه‏اى کوتاه در اهمیت تفسیر به شرح حال مختصرى از مؤلف شامل زندگى‏نامه، خصوصیات و فضائل، سفرهاى علمى، شاگردان، اقوال علماء درباره وى و مصنفات ایشان مى‏پردازد. پس از آن شیوه کار خود را توضیح مى‏دهد.
نسخه حاضر
نسخه حاضر تفسیر با ملحقات در 13 جلد( شامل 11 جلد تفسیر و 2 جلد فهرست‏هاى گوناگون) توسط کتابخانه نزار مصطفى در عربستان سعودى در سال 419 ق 1999 م چاپ دوم را به خود دیده است. این نسخه در قطع وزیرى، شامل سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف مى‏باشد. تصویرى از برخى مجلدات نسخه خطى نیز ابتداى جلد اول ارائه شده است. مجلدات مختلف آن خالى از فهرست مطالب مى‏باشد امّا در مجلدات فهرست‏ها به‏طور مجموع آمده است.
منابع مقاله‏
1- مقدمه و متن کتاب.
2- دائرة المعارف بزرگ اسلامى، زیر نظر کاظم موسوى بجنوردى، ج 2، ص 637.
3- تفسیر و مفسران، آیت الله معرفت، ج 1، ص 389 و ج 2، ص 179.