معرفی جامع البیان فى تفسیر القرآن( تفسیر الطبرى)

نام کتاب: جامع البیان فى تفسیر القرآن( تفسیر الطبرى)
پدیدآور: طبرى، محمد بن جریر
تاریخ وفات پدیدآور: 310 ه. ق‏
موضوع: روایى سنى- اجتهادى‏
زبان: عربى‏
تعداد جلد: 30
ناشر: دار المعرفة
مکان چاپ: لبنان- بیروت‏
سال چاپ: 1412 ه. ق‏
نوبت چاپ: 1

محمد بن جریر طبرى‏
نام وى محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب است. بنابر مشهور در اواخر سال 224 ه. در آمل مازندران( طبرستان) بدنیا آمد و در آخر روز شنبه 26 شوال سال 310 ه. در بغداد از دنیا رفت و او را در روز یکشنبه در خانه‏اش به خاک سپردند.
وى یکى از افراد پر استعداد و داراى نبوغ افراد بشرى است که نمونه کمى در بین انسانها دارند. سر تا پا عشق به علم و دانش بوده و تمام عمر خود را در راه تحصیل آن صرف کرده و حتى به خاطر باز نماندن از تحصیل علم و دانش، همسر اختیار نکرده است.
خود مى‏گوید: من قرآن را در هفت سالگى حفظ کردم و در سن هشت سالگى امام جماعت شدم و در سن نه سالگى شروع به نوشتن اخبار کردم.
وى درباره شدت عشق و علاقه خود نسبت به علم و دانش مى‏نویسد: من در نزد احمد بن حماد دولابى تاریخ مى‏خواندم و هر روز براى این منظور از شهر رى بنزد احمد که در یکى از روستاهاى اطراف رى ساکن بود مى‏رفتم، و بلافاصله از نزد او به رى مى‏آمدم و مانند دیوانگان سر از پا نشناخته، بدرس حدیث محمد بن حمید رازى حاضر مى‏شدم.
در حالات او نقل شده که روزى به شاگردانش گفت: آیا حاضرید تفسیرى را که نوشته‏ام بررسى کرده و تحقیق کنید؟ پرسیدند که چه میزان است؟ گفت: سى هزار ورق گفتند: مطالعه و بررسى این مقدار تفسیر عمر زیادى مى‏طلبد. وى به خاطر آنان تفسیر را در سه هزار ورق خلاصه کرد.
وى به خاطر تحصیل علم و دانش اسلامى، چندین بار سفرهاى طولانى انجام داد. در علاقه و اهتمام او به علم و دانش همین بس که یک ساعت به آخر عمرش مانده در حال بیمارى روایتى که از امام جعفر بن محمّد« علیهما السلام» رسیده بود، شنید و چون آن روایت را تا آن زمان نشنیده بود، فورى قلم و دوات خواست و آن را نوشت. وى علاوه بر علوم اسلامى مانند فقه و اصول و تفسیر، در علوم ادبى و فلسفى و حتى در علم طب و ریاضى و هیئت و تاریخ نیز استاد بود.
بدلیل گستردگى ابعاد شخصیتى و فراوانى مباحث تفسیرى طبرى، کتابشناسى آن را در حد ارائه عنوانها و فهرست بندى مطالب، ارائه خواهیم داد. باشد که مورد استفاده پژوهشگران و علاقمندان مباحث تفسیرى، قرار گیرد.
*شخصیت طبرى‏
عناوین و فهرستهاى ذیل مى‏توانند نمایانگر شخصیت ایشان در ابعاد مختلف باشند.
الف)- نسب، مولد، وفات و مدفن طبرى ب)- اوصاف جسمى و ظاهرى طبرى پ)- شخصیت اخلاقى و اجتماعى طبرى- زهد- قناعت- اخلاص- ورع و تقوى- بزرگوارى- بزرگمنش- آزاد اندیشى- تواضع- عدم قبول هدیه- عدم اشتغال در پست‏هاى دولتى و...
ت) شخصیت علمى و فرهنگى طبرى- مهارتهاى علمى طبرى- مذهب و اجتهاد طبرى( جریریه)- موقعیت طبرى در برابر حنابله- رافضى بودن طبرى- شیعه بودن طبرى- نسبت الحاد به طبرى- نسبت جهمیه به طبرى- آغاز فراگیرى علوم مختلف ث) اساتید طبرى بیش از 20 استاد وى ذکر شده است، در کوفه، رى مصر، بصره- بغداد- در فقه- در حدیث- در تاریخ- در تفسیر- در قرائت ج) شاگردان طبرى- بیش از 33 شاگرد معروف براى او ذکر شده است.
چ) سفرهاى طبرى- عراق- سوریه- فلسطین- مصر- هندوستان خ) منابع بحث‏هاى مربوط به شخصیت طبرى و دیدگاه علما درباره شخصیت او:
1- البدایة و النهایة ابن کثیر 2- تاریخ بغداد خطیب بغدادى 3- تذکرة الحفاظ ذهبى 4- تهذیب الاسماء و اللغات نووى 5- روضات الجنات خوانسارى 6- طبقات الشافعیه سبکى 7- طبقات الفقهاء شیرازى 8- طبقات عبادى 9- طبقات القراء ذهبى 10- طبقات القراء ابن الجزرى 11- معجم الادباء یاقوت حموى 12- وفیات الاعیان ابن خلکان 13- الوافى بالوفیات صفدرى 14- سیر اعلام النبلاء الحوفى 15- ظهر الاسلام احمد امین 16- الفهرست ابن ندیم 17- طبقات المفسرین سیوطى 18- طبقات المفسرین داوودى 19- تاریخ الادب العربى بروکلمان ترجمه عبد الحلیم نجار 20- تاریخ التراث العربى سزگین ترجمه محمود فهمى حجازى 21- کیهان اندیشه شماره 25 ویژه نامه طبرى مقاله آقاى رسول جعفریان 22- کیهان اندیشه شماره 28 ویژه‏نامه قرآن مقاله آقاى عقیقى بخشایشى 23- المفسرون حیاتهم و منهجهم محمد على ایازى 24- دانشنامه و قرآن پژوهى ج 2 ذیل کلمه طبرى 25- التفسیر و المفسرون دکتر ذهبى 26- مقدمه چاپ جدید کامل تفسیر طبرى 13 مجلد دار الکتب العلمیة. 27- ابن جریر الطبرى و منهجه فى التفسیر محمد بکر اسماعیل فصل اوّل 28- الامام الطبرى دکتر محمد الزحیلى فصل اول 29- یادنامه طبرى( به مناسبت بزرگداشت یکهزار و یکصدمین سالگرد و درگذشت طبرى) مقاله دکتر محمد باقر حجتى فصل اول 30- مقدمه مترجم در ترجمه تفسیر طبرى ج 1 آقاى محمد باقر خالصى 31- مقاله: شناسائى برخى از تفاسیر عامه، تفسیر طبرى، آقاى محمد على مهدوى‏راد نشریه حوزه شماره 24 دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم 32- خلاصه عبقات الانوار ج 6( احوال و آثار محمد ابن جریر طبرى) 33-« فهرست مشاهیر ایران» ج 2 34- السیرة و التاریخ دکتر عبد الرحمن حسین العزاوى.
ح) تألیفات طبرى: نوشته‏اند که طبرى در چهل سال از زندگى خود روزى 40 ورق مطلب مى‏نوشت. و مى‏گویند از زمان بلوغ تا پایان عمر هشتاد و شش ساله‏اش بطور متوسط روزى 14 صفحه تألیف کرده است.
*آثار طبرى‏
آثار طبرى را مى‏توان در چهار دسته تقسیم‏بندى نمود.
- آثار چاپ شده طبرى- آثار خطى موجود طبرى- آثار مفقود طبرى- آثار منسوب به طبرى‏آثار چاپ شده طبرى 1- کتاب اختلاف الفقهاء( آراء فقهاى اربعه) 2- تاریخ طبرى 3- تفسیر طبرى 4- کتاب صریح السنة- آثار خطى موجود در کتابخانه‏ها 1- کتاب تهذیب الآثار 2- کتاب حدیث الهیمان 3- کتاب رسالة البصیر فی معالم الدین 4- کتاب العقیدة 5- کتاب القراءات‏آثار ناپدید شده طبرى 1- کتاب اختلاف علماء الامصار فى احکام شرایع الاسلام 2- کتاب اختیار من اقاویل الفقهاء 3- کتاب آداب القضاة و المحاضر و السجلات 4- کتاب آداب المناسک 5- کتاب الآدر فى الاصول- کتاب الاعتذار 7- کتاب امهات الاولاد 8- کتاب آداب النفوس 9- کتاب بسیط القول فى احکام شرایع الاسلام 10- کتاب البیان عن اصول الاحکام 11- کتاب الخفیف فى احکام شرایع الاسلام( مختصر کتاب اللطیف) 12- کتاب الدلالة على النبوة 13- کتاب ذیل المذیل( تاریخ الرجال المسمى بذیل المذیل) 14- کتاب الرد على ابن عبد الحکم فى ردّه على مالک 15- کتاب الرد على ذى الاسفار 16- کتاب الزکاة 17- کتاب الشّرب 18- کتاب الشروط او کتاب امثلة العدول 19- کتاب الشهادات 20- کتاب الصلاة 21- کتاب طرق الحدیث 22- کتاب الطهارة 23- کتاب عبارة الرؤیا 24- کتاب العدد و التنزیل 25- کتاب الفتوى 26- کتاب فضائل ابى بکر و عمر 27- کتاب فضائل العباس 28- کتاب فضائل على بن أبیطالب« علیه السلام» 29- کتاب اللباس 30- کتاب اللطیف فى احکام شرایع الاسلام 31- کتاب مختصر الفرائض 32- کتاب فردوس الحکمة 33- کتاب فى القیاس 34- کتاب مختصر مناسک الحج 35- کتاب مراتب العلماء 36- کتاب المسترشد 37- کتاب مسند ابن عباس 38- کتاب المسند المجرد 39- کتاب الموجز فى الاصول 40- کتاب الوصایا 41- کتاب الوقف‏آثار منسوب به طبرى 1- کتاب تاریخ صنعاء 2- کتاب بشارة المصطفى( فى سبة عشر جزءا) 3- کتاب حدیث الطیر 4- کتاب الرد على الحرقوصیة 5- کتاب الرمى بالنشاب‏
جامع البیان فی تفسیر القرآن‏
معرفى اجمالى‏
« جامع البیان فی تفسیر القرآن»، اثر ابوجعفر محمد بن جریر طبرى، یکى از مهم‏ترین و تأثیرگذارترین تفاسیر جهان اسلام است که به« تفسیر طبرى» نیز معروف مى‏باشد.
این اثر، به زبان عربى و حدودا در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجرى نوشته شده است.
ساختار
کتاب، با مقدمه‏اى از نویسنده آغاز و مطالب در سى جلد، سامان یافته است.
طبرى تفسیرش را« جامع البیان عن تأویل آی القرآن» نام نهاده و بدون استثناء در آغاز تفسیر هر بخشى از آیات، عنوان« القول فی تأویل قوله تعالى» را به کار برده است. در« جامع البیان» بودن این تفسیر، تردیدى نیست؛ زیرا مشتمل است بر مباحث قرآنى، لغوى، نحوى، تاریخى، فقهى، روائى و...، به انضمام توجیهات مختلف و معارف متنوع و ترجیح اقوال بر یکدیگر( شاکرى، سیمین‏دخت، ص 83).
نکته قابل توجه در این تفسیر، این است که« تأویل» از دیدگاه طبرى با آنچه در عرف عارفان، متکلمان و حتى مفسران سده‏هاى بعد از تأویل مراد شده است، تفاوتى بنیادى دارد. طبرى از واژه« تأویل» همان« تفسیر» را مراد کرده است و نه باطن و برداشت‏هاى عارفانه و رمزى؛ چنان‏که او در مقدمه مى‏گوید: شایسته‏ترین مفسران به درک حقیقت در تأویل قرآن- بندگان را به علم تأویل آن راه است- کسى است که حجتش در آنچه« تأویل» یا« تفسیر» کند واضح‏تر است( همان).
گزارش محتوا
طبرى پس از نگارش مقدمه‏اى فراگیر در باره مسائل مرتبط با قرآن، تفسیر را با روشى خاص آغاز کرده و با هماهنگى مطلوبى در این روش، تفسیر را تا واپسین سوره، ادامه داده است. وى ابتدا آیه یا آیاتى از قرآن را برمى‏گزیند و با عنوان« القول فی تأویل قوله تعالى» و تعابیرى از این دست، به تفسیر آن پرداخته و کوشیده است تا دیدگاه خودش را در باره مراد الهى از آیات بیان کند( شاکرى، سیمین‏دخت، ص 83).
سپس به بحث در تبیین مفهوم و مدلول آیه پرداخته و در این راستا به طرح مباحث مربوط به لغت، نحو و قرائات، شأن نزول آیه یا آیات، مسائل فقهى و جز آنها اهتمام ورزیده است. آنگاه در هریک از این مباحث و به هنگام نیاز، شواهد شعرى از شعراى عرب جاهلى و اسلامى را آورده است. طبرى این مقطع را در تفسیر گاه به‏اختصار برگزار کرده و دیگرگاه، به صرف طرح اختلاف نظر اهل تأویل، اختلاف رأى قراء و نحویون و یا بحث لغوى اکتفا کرده و گاهى نیز به تحلیل آراء روى آورده و سخن استوار در دیدگاه خود را گزارش کرده است( همان).
پس از این مرحله، با نقل و ضبط اقوال صحابه و تابعین، تفسیر را پى گرفته است. در این مرحله، با ذکر عباراتى از قبیل« و بنحو الذی قلنا قال أهل التأویل»، انبوهى از اخبار و روایات متفاوت از نظر قوت و وثاقت را با ذکر سلسله سند، از طبقات اول و دوم مفسران بدین‏گونه ارائه کرده است: از ابن عباس پنج طریق، از سعید بن جبیر دو طریق، از مجاهد بن جبر مکى سه طریق یا بیشتر در برخى موارد، از عکرمه سه طریق، از ضحاک بن مزاحم دو طریق، از عبدالله بن مسعود یک طریق، از قتادة بن دعامه سه طریق و از حسن بصرى سه طریق. همچنین از تفسیر عبدالرحمن بن زید بن اسلم، ابن جریح و مقاتل بن حیان و از تفاسیرى دیگر نام برده و از کتاب محمد بن سائب کلبى و مقاتل بن سلیمان و محمد بن عمر واقدى که از نظر وى، غیر قابل اعتماد بوده‏اند، جز در مقالات مربوط به تاریخ و سیرت‏ها و اخبار عرب، روایتى نقل نکرده است( همان، ص 84).
آنگاه اگر در تفسیر آیات، اختلاف نظرى میان مفسران یا قراء وجود داشته باشد، روایات مربوط به هر آیه را با هماهنگى خاص مفهومى، دسته‏بندى و ذکر کرده و هر مجموعه روایات متحدالمعنى را از مجموعه دیگر، با عنوان« ذکر من قال ذلک» تفکیک کرده و بر مثال ناقدى زبردست، به جرح و تعدیل روایات متناقض و نقد و بررسى آراء مختلف، پرداخته است. آنگاه یا قول مرجح را برگزیده یا با اقامه دلیل بر طرد و رد اقوال مختلف، نظر خویش را با قاطعیت اعلام داشته و یا به جهت اتحاد معنوى اقوال و روایات و مطابقت آن‏ها با رأى وى، بدون هیچ اظهار نظرى بحث را پایان برده و در مقام توجیه، ترجیح و استنباط، تعابیرى را از قبیل:« أولى الأقوال عندی بالصواب فی ذلک»،« أولى هذین القولین بالصواب»،« أولى هذه التأویلات بالآیة» و... به کار برده است. این شیوه در خصوص مسائلى از قبیل نسخ و اسباب نزول و جز آن‏ها نیز به کار رفته است( همان).
در تبیین مبانى تفسیرنگارى طبرى، مى‏توان به نکات زیر اشاره نمود:
1. تمسک به ظاهر آیات: تمسک به ظاهر آیات، در نقد و داورى و جرح و تعدیل، میان روایات متعارض، یکى از مستندات طبرى است. او در برخى از موارد، اقوال علما را به دلیل مخالفت با ظاهر آیه، مردود دانسته و گاهى نیز از معیار هماهنگى با ظاهر آیه، براى گزینش تفسیرى مناسب، بهره گرفته است( همان، ص 85).
2. سیاق آیات و پیوستگى آن‏ها: طبرى در سراسر تفسیر خود براى فهم آیات، تعیین معناى بعضى الفاظ آیات و نیز در قبول و رد روایات و... از سیاق آیه، آیه‏ها و جمله‏هاى قرآنى بهره گرفته و رازهاى پنهانى آیات را هویدا ساخته است؛ به‏گونه‏اى که با تصفح و جستجوى اجمالى در مجلدات« جامع البیان» به این حقیقت دست مى‏یابیم که سیاق آیات و دلالت آن، جایگاه ویژه‏اى در این تفسیر دارد( همان، ص 86).
3. استناد به حکم عقل: یکى دیگر از معیارهاى طبرى در نقد و داورى بین اقوال مختلف، حکم عقل است. با آنکه تفسیر طبرى بعد از خود قرآن، به روایات منقول پیامبر( ص) تکیه مى‏کند، اما هرگاه آیه‏اى فاقد دلیل قرآنى و روایت تفسیرى باشد، یا روایات با هم متعارض به نظر رسند، او از حکم عقل و ملاک‏هاى عقلى براى فهم آیه یا ترجیح یکى از احادیث بر دیگر احادیث، بهره گرفته است( همان، ص 90).
4. استناد به« روایت معتبر» و یا صحیح: معیار دیگر طبرى، وجود روایت معتبر در جهت تأیید یکى از اقوال مختلف است. در نگاه طبرى، خبر قطعى، خبر یقینى یا خبر متواترى است که از شخص رسول( ص) شنیده شده باشد و یا خبر صحیحى است که توسط راویان عادل از پیامبر( ص) رسیده باشد( همان، ص 91).
5. استناد به اجماع اهل تأویل و یا رأى اکثریت آن‏ها: معیار دیگر طبرى در نقد و داورى بین اقوال مختلف در تفسیر آیات،« اجماع علما و اهل تأویل یا قول و رأى اکثریت آنها» است. او در بسیارى از موارد، از این معیار سود جسته و اقوالى را که در جهت هماهنگى با اجماع اهل تأویل نیست، به‏شدت رد کرده و نپذیرفته است( همان، ص 93).
6. شیوه بیانى معمول عرب: طبرى به« شیوه زبانى عرب» نیز تکیه‏اى درخور دارد و از آن چونان معیارى در گزینش و نقد بهره گرفته است. این مورد شاید بیشترین تکیه طبرى را شکل دهد، بدین سان قولى را که هماهنگ با شیوه معمول و بیان فصیح عرب و استعمال معروف کلام آنان باشد، بر سایر اقوال ترجیح داده و آرائى را که مخالف آن باشد، مردود دانسته است( همان، ص 94).
7. اصالت تعمیم: طبرى بر این باور است که کلام الهى، به لحاظ معنا، دامنه‏اى گسترده دارد، بدین سان تا آنجا که امکان داشته باشد، کوشیده است از تقیید و محدودسازى دامنه معناى واژه بپرهیزد. او در سراسر تفسیرش، بر تمسک به« معیار تعمیم» پافشارى کرده و بارها عباراتى از این قبیل را تکرار نموده است:« إن ما جاء فی آی الکتاب عاما فی معنى فالواجب الحکم به على عمومه حتى یخصه ما یجب التسلیم له، فإذا خص منه شی‏ء کان ما خص منه خارجا من ظاهره و حکم سائره على العموم». تمسک بدین معیار، گاهى باعث مى‏شود که طبرى در میان آراء مختلف، هیچ‏کدام را به علت محدودیت برنگزیند، بلکه خود نظرى کلى‏تر پیشنهاد نماید( همان، ص 96).
8. فرهنگ روزگار نزول: قرآن کریم در روزگارى نازل شده است که مردمان با فرهنگ و ارزش‏هایى زندگى مى‏کردند، بى‏گمان، قرآن بدون درنگریستن به آن فرهنگ، سخن نگفته است و مفسران با توجه به فرهنگ نزول و مرتبط ساختن آیه با آن در تبیین و تفسیر آیه، نکته‏هاى آموزنده‏اى ارائه داده‏اند. طبرى در این زمینه، در تفسیر آیات کوششى درخور دارد و توجه بدان را چونان معیارى در ارزیابى نقل‏ها و دیدگاه‏ها و یا استوارسازى دیدگاه خود، بسى به کار گرفته است( همان، ص 99).
9. استناد به قیاس: طبرى، فقیهى است بزرگ و صاحب مکتب و در فقه، خود داراى مبنا و اصول. وى در تفسیر آیات، گاه به« قیاس» که از منابع استنباط است نیز روى آورده است.
وضعیت کتاب‏
فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.
منابع مقاله‏
1. مقدمه و متن کتاب.
2. شاکرى، سیمین‏دخت« مبانى تفسیرنگارى طبرى»، پایگاه مجلات تخصصى نور، نشریه: علمى- پژوهشى مقالات و بررسى‏ها، پاییز و زمستان 1383، شماره 76( دفتر اول)،( 22 صفحه، از 81 تا 102).