معرفی تفسیر غریب القرآن( ابن قتیبه)

نام کتاب: تفسیر غریب القرآن( ابن قتیبه)

پدیدآور: ابن‏قتیبه، عبدالله بن مسلم‏

تاریخ وفات پدیدآور: 276 ه. ق‏

شارح: رمضان، ابراهیم محمد

موضوع: ادبى- لغوى- واژه شناسى‏

زبان: عربى‏

تعداد جلد: 1

ناشر: دار و مکتبة الهلال‏

مکان چاپ: لبنان- بیروت‏

سال چاپ: 1411 ه. ق‏

نوبت چاپ: 1

ملاحظات: موضوعى‏

*ابن‏قتیبه، عبدالله بن مسلم‏

ابن قتیبه دینورى‏

« ابن قُتَیْبه، ابومحمد عبد الله بن مسلم دینورى»( 213- 276 ق)، نویسنده و دانشمند بزرگ عصر عباسى است. از زندگى وى، به‏رغم شهرت عظیمى که از زمان حیات کسب کرده بود، اطلاعات بسیار اندکى در دست است و منابع در این باب به گفتارى مختصر و گاه ضد و نقیض بسنده کرده‏اند. در آغاز، سخنى از تاریخ تولد او نیست، اما ابن خلکان و نویسندگان پس از وى، 213 ق را نقل کرده‏اند، ولى عموم منابع جدیدتر که از روایات گوناگون آگاه بوده‏اند، رجب 276 ق را ترجیح داده‏اند.

متأسفانه موارد دیگر زندگى او نیز به همین قرار است. ابهام از نسب او آغاز مى‏گردد: سمعانى، قتبى را نسبت جد وى به باهله مى‏داند، اما از سوى دیگر ابن قتیبه خود صریحاً به اصل ایرانى خود اشاره کرده، مى‏گوید:« نسب من در عجم مانع از آن نیست که در مقابل ادعاهاى جاهلان این قوم، از عرب دفاع کنم». بنابراین چگونگى نسبت نیایش، قتیبه، به باهله روشن نیست و در جایى هم به« ولاى» او اشاره نشده است. در برخى از منابع وى را مروزى خوانده‏اند، اما بیشتر، این نسبت را از آن پدرش دانسته‏اند و این نظر معقول‏تر است؛ بنابراین شاید بتوان پنداشت که نیایش، قتیبه، از مرو شاهجان برخاسته و همان جا با یکى از زنان عرب باهله ازدواج کرده و بدین سبب به باهله انتساب یافته است.

بنابراین آنچه در شرح احوال او مسلم مى‏ماند، همانا قاضى بودنش در شهر دینور است که اکثر منابع به آن تصریح کرده‏اند، اما زمان آن مشخص نیست. تنها مى‏دانیم که ابن قتیبه مورد توجه خاص ابوالحسن عبید الله بن یحیى خاقانى که در 236 ق وزیر متوکل شد، بوده و کتاب« ادب الکاتب» خویش را که یکى از نخستین آثار اوست، به این وزیر تقدیم داشته است؛ بنابراین، بعید نیست که وزیر وى را به‏رغم جوانى، به منصب قضاى دینور گماشته باشد. این امر مورد تأیید دو تن از شارحان کتاب« ادب الکاتب»، زجاجى و بطلیوسى نیز قرار دارد.

درهرحال، اقامت او در دینور طولانى شد و او در همین دوره بیشتر آثارش را تألیف کرد، زیرا به تأیید اکثر منابع، وى در بغداد بیشتر به تدریس آثار خود اشتغال داشته تا به تألیف، اما تعیین تاریخ انتقال از دینور به بغداد، آسان نیست.

ابن قتیبه، به احتمال قوى در 276 ق درگذشته، اما محل وفات او نیز مبهم است. از آنجا که وى پیوسته در بغداد مى‏زیسته است، ولى همه منابع با این نظر موافق نیستند. ابن جوزى که تاریخ مرگش را 270 ق دانسته، محل درگذشت او را کوفه مى‏داند.

در چگونگى مرگ او نیز دو روایت مختصر در دست است: از قول شاگردش ابن صائغ آورده‏اند که« وى هریسه خورد و حرارت بر وى غالب آمد، آنگاه بانگى سخت کشید و تا نماز ظهر بى‏هوش افتاد، سپس ساعتى به خود پیچید و باز آرام یافت و همچنان تشهد مى‏خواند تا سحرگاهان درگذشت». خطیب بغدادى در روایتى دیگر که اندکى با روایت بالا اختلاف دارد، مرگ او را ناگهانى ذکر کرده است.

از ظاهر ابن قتیبه جز آنچه از قول شاگردش، قاسم بن اصبغ، در حاشیه یکى از نسخ خطى« ادب الکاتب» آمده، چیزى نمى‏دانیم؛ بنا بر این روایت، وى خوش‏لباس بود، محاسن سفید بلندى داشت، خوش‏رنگ و روى بود. بى‏گمان زندگى او را سراپا آرامشى عالمانه فراگرفته بود و اگرچه در اظهار عقاید خود و رد نظر مخالفان تردید به خود راه نمى‏داد، این کار جز در دایره علم و کتاب صورت نمى‏پذیرفت. گویى از کشمکش‏هاى سیاسى، سخت دورى مى‏گزید و ترجیح مى‏داد عمر را به تألیف کتاب‏هاى علمى سنگین که به‏آسانى دستاویز این و آن نمى‏شد، بگذراند؛ چنان‏که به شغل قضا در شهر کوچکى چون دینور قناعت کرد و از هر کار دیگرى که موجب جنجال و هیاهو باشد، پرهیز نمود. شاید همین امر سبب شده باشد که نویسندگان معاصرش در باره او یا ساکت بمانند یا به اشاراتى مختصر بسنده کنند و زمانى هم که وى به یمن کتاب‏هایش، بیشتر مورد توجه قرار گرفت، دیگر از زندگى او سال‏ها گذشته و جزئیات زندگى‏اش از خاطره‏ها رفته بود.

از ابن قتیبه، یک پسر به نام احمد به جاى ماند که اهل علم بود و در 322 ق/ 935 م وفات یافت. این احمد را نیز پسرى به نام عبد الواحد بود که کار پدر را دنبال کرد.

مهم‏ترین استادان وى اینانند:

1. ابوحاتم سجستانى( د 248 ق/ 862 م)؛

2. ریاشى( د 257 ق/ 871 م)؛

3. ابن راهویه( 238 ق/ 852 م)؛

4. ابو عبد الله حمدانى؛

5. عبد الرحمان بن قریب؛

6. یزید بن عمرو غنوى؛

7. محمد بن زیاد بن عبید الله زیادى؛

8. ابوالخطاب زیاد بن یحیى؛

9. احمد بن خلیل بن شوار؛

10. دعبل شاعر؛

11. ابوطالب زید بن اخزم؛

12. محمد بن خالد مهلبى؛

13. عبدة بن عبد الله؛

14. ابویعقوب اسحاق بن ابراهیم؛

15. ابراهیم بن زیاد؛

16. محمد بن یحیى قطعى.

و چندین نفر از اساتید دیگر که به اهمیت افراد یادشده نیستند، به‏خصوص که برخى را اصلاً نمى‏توان استاد او خواند؛ از آن جمله، احمد بن حنبل که فقط یک بار مورد استناد او قرار گرفته است.

مبارزه ابن قتیبه با معتزله و جهمیه و دیگر فرقه‏هایى که کلام و فلسفه را مایه کار خود قرار مى‏دادند، موجب گردید که وزیر متوکل وى را به قضاى دینور برگمارد. در بسیارى از آثار او، خاصه« تأویل مختلف الحدیث»، مبارزه تند و آشکارى بر ضد معتقدان به رأى و به‏خصوص ابوحنیفه پدیدار است. وى استحسان و قیاس را نیز به‏شدت رد مى‏کند و معتقد است که آنها سرانجام انسان را به بدعت مى‏کشانند.

شهرت ابن قتیبه در درجه نخست به شعر و ادب است. او هرچند که خود حتى یک بیت نسرود، اما احساس و درک او در شعر، چه از جنبه هنرى، چه از جنبه فنى در تاریخ ادبیات عرب کم‏نظیر است. عمده‏ترین اثر او در شعر، همانا« الشعر و الشعراء» و مقدمه زیباى آن است.

آثار

الف)- کتاب‏هایى که در انتسابشان به ابن قتیبه تردید نیست و به چاپ رسیده‏اند: 1. الاختلاف فى اللفظ و الرّد على الجهمیّة و المشبّهة؛

2. ادب الکاتب یا ادب الکتّاب یا آداب الکتابة؛

3. الاشربة؛

4. کتاب الانواء؛

5. تأویل مختلف الحدیث یا مختلف الحدیث یا اختلاف الحدیث یا اختلاف تأویل الحدیث؛

6. تأویل مشکل القرآن؛

7. تفسیر غریب القرآن؛

8. الشعر و الشعراء یا طبقات الشعراء؛

9. کتاب العرب( که به نام‏هایى بسیار گوناگون شهرت یافته است: کتاب العرب و العجم، التسویة بین العرب و العجم، فضل العرب على العجم یا العرب و علومها)؛

10. کتاب عیون الاخبار؛

11. المسائل و الاجوبة؛

12. المعارف؛

13. معانى الشعر یا کتاب معانى الشعر الکبیر؛

14. المیسر و القداح؛

15. غریب الحدیث.

ب)- از کتاب‏هایى که در انتسابشان به ابن قتیبه تردید نیست و تاکنون چاپ نشده‏اند،« اصلاح الغلط فى غریب الحدیث» لابى‏عبید القاسم بن سلام است.

ج)- کتاب‏هایى که یا از دست رفته‏اند، یا نسبتشان به ابن قتیبه مشکوک است:

1. اعراب القرآن یا اعراب القرائات یا آداب القرائة؛

2. تعبیر الرؤیا؛

3. دلائل النبوة؛

4. کتاب الفقه یا جامع الفقه؛

5. کتاب القرائات؛

6. کتاب القلم؛

7. کتاب النحو یا جامع النحو الکبیر؛

و...

منابع مقاله‏

دایرةالمعارف بزرگ اسلامى، زیر نظر کاظم موسوى بجنوردى، چاپ اول، 1370، تهران ج 4، ص 447، آذرتاش آذرنوش.

*رمضان، ابراهیم محمد

درباره تهیه نشده است.

تفسیر غریب القرآن( ابن قتیبة)

مؤلف این تفسیر، ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینورى است.

کتاب پیرامون شرح و تفسیر کلمات مشکل و غریب قرآن نوشته شده است. مؤلف که از دانشمندان و قرآن‏پژوهان قرن سوم هجرى است و در زمینه‏هاى مختلف، تألیفات فراوانى دارد، در این کتاب تلاش نموده که الفاظ مشکل قرآن را توضیح دهد.

وى در ابتدا برخى از اسما و صفات الهى را توضیح داده و در ادامه، برخى از کلمات را که در قرآن به‏صورت فراوان استعمال شده، تبیین کرده، آنگاه از سوره حمد شروع به شرح و بررسى الفاظ مشکل قرآن نموده و هر آیه که لفظ مشکل در آن وجود داشته را مطرح نموده و به شرح و تفسیر الفاظ آن پرداخته است و در برخى از موارد براى این کار به اشعار عرب نیز استشهاد نموده است.

با توجه به ویژگى‏هاى این کتاب، مى‏توان آنرا یکى از منابع در شرح واژه‏هاى قرآن محسوب نمود.

ویژگى‏ها

این کتاب( همان‏گونه که از نام آن پیداست) پیرامون تفسیر و توضیح کلمات مشکل و غریب قرآن نوشته شده است؛ لذا ویژگى‏هاى آن مربوط به تفسیر الفاظ غریب مى‏باشد که مى‏توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. از ابتداى سوره بقره تا پایان را مورد بررسى قرار داده است.

2. براى شرح کلمات از شعر عرب استفاده نموده است.

3. تنها آیاتى را که کلمات غریب دارند، بررسى کرده است.

4. در شرح کلمات، در برخى از موارد علت آن را نیز ذکر نموده است.

5. در برخى از موارد اگر لفظ کلى است، برخى از موارد و مصادیق آن را ذکر نموده؛ مانند آیه 21 سوره مائده که در آن آمده است:«الأرض المقدسة»که توضیح مى‏دهد مراد دمشق و فلسطین و بعضى از نواحى اردن مى‏باشد.

6. در قسمت اول کتاب برخى از صفات مربوط به حق تعالى را معنا نموده است.

ساختار

کتاب از طرف مؤلف فصل‏بندى نشده، ولى مطالب آن را مى‏توان در سه فصل تقسیم‏بندى نمود که فهرست آن به قرار زیر است:

فصل اول: اشتقاق اسماء و صفات خدا و معانى آنها؛ شامل الرحمن، الرحیم، السلام، القیوم، سبوح، قدوس، رب، المؤمن، المهیمن، الغفور، الواسع و البارئ.

فصل دوم: تأویل و توضیح کلماتى که در قرآن زیاد وجود دارد؛ شامل جن، انس، ملائکه، ابلیس، شیطان، توفى، شرک، جحد، ظلم، فسق، نفاق، افک، افتراء، تزکیه، حکمت، اقامه صلوة و قرآن.

فصل سوم: تفسیر کلمات غریب قرآن.

این کتاب، توسط شیخ ابراهیم محمد رمضان، تحقیق شده است. وى آدرس‏هاى لازم را در پاورقى‏هاى کتاب آورده است، اما فهرست براى آن تهیه نکرده است.